|
| |
|
Gmina Zator
Gmina Zator położona jest u stóp Pogórza Karpackiego, w Kotlinie Oświęcimskiej nad rzeką Skawą. W skład gminy wchodzi miasto Zator oraz 9 sołectw: Podolsze, Smolice, Trzebienczyce, Rudze, Łowiczki, Palczowice, Laskowa, Graboszyce, Grodzisko. Powierzchnia gminy Zator wynosi 51,4 km2, z czego 20% stanowią stawy hodowlane. Miasto Zator usytuowane jest na trasie podkarpackiej linii kolejowej z Oświęcimia do Krakowa Płaszowa, na skrzyżowaniu dróg w kierunku Krakowa (50 km), Oświęcimia (18 km), Wadowic (14 km), Andrychowa (18 km) i Chrzanowa (18 km). W gminie mieszka 9050 mieszkańców, z czego w samym mieście Zator 3730 osób. Miasto to, choć niewielkie, ma wspaniałą historię, a od czasu nadania mu praw miejskich minęło już ponad 700 lat.
Z kart historii wiemy, że Zator od około 1179 był prawdopodobnie gródkiem granicznym nad Skawą, strzegącym szlaku handlowego z Krakowa na Śląsk. Z tą funkcją wiązane jest pochodzenie nazwy Zator, która oznaczać miała zamknięcie, czyli "zatorowanie" drogi.
Pierwsza oficjalna wzmianka o wsi Zator pochodzi z 1228 roku, w związku z nadaniem jej wojewodzie opolskiemu Klemensowi z Ruszczy. W 1281 roku Zator wszedł w skład nowopowstałego Księstwa Cieszyńsko-Oświęcimskiego, a w 1292 roku Mieszko Cieszyński nadał Zatorowi prawa miejskie.
W latach 1315 - 1317 powstało Księstwo Oświęcimskie, obejmując swym zasięgiem również Zator. W wyniku podziału Księstwa Oświęcimskiego w 1445 roku powstało samodzielne księstwo Zatorskie. Pierwszy książę zatorski Wacław rozbudował miasto, obwarował murami i przystąpił do budowy zamku. Zaczęto targować na zatorskich jarmarkach. Powstały pierwsze stawy, które dały początek dzisiejszej gospodarce rybnej. W 1456 roku książę Wacław złożył hołd lenny Kazimierzowi Jagiellończykowi, oddając mu księstwo pod opiekę. W 1494 roku ostatni książę zatorski Janusz IV sprzedał księstwo królowi Janowi Olbrachtowi. Prawnej inkorporacji księstwa do Rzeczypospolitej dokonał Sejm w 1564 roku. W latach wojen szwedzkich miasto uległo całkowitemu zniszczeniu i nie wróciło już do dawnej świetności. Do rozbiorów Zator był siedzibą starostwa, sądu ziemskiego i miejscem sejmików szlacheckich. Korzystał również z licznych przywilejów szlacheckich. Od 1772r. Zator był pod zaborem austriackim (Galicja), a cesarz Austrii przyjął tytuł księcia zatorskiego. W 1778r. Rząd austriacki sprzedał dobra zatorskie ostatniemu staroście Piotrowi Duninowi. Kolejnymi właścicielami zatorszczyzny byli Poniatowscy, Tyszkiewiczowie, Wąsowiczowie, Potoccy z linii willanowskiej, ostatnio Potoccy z linii krzeszowickiej.
Pod koniec XIX wieku uruchomiono linię kolejową Skawina - Oświęcim, co miało duże znaczenie dla rozwoju tego terenu. Pojawiły się pierwsze domy murowane, powstały nowe szkoły, banki, urzędy, sąd i poczta a także zakłady wytwórcze, rozwijały się wikliniarstwo i plecionkarstwo, odżyły stawy rybne. Na przełomie XIX i XX wieku miasto liczyło ponad 1500 mieszkańców.
W wyniku II wojny światowej Zator został wcielony do Rzeszy Niemieckiej. Po zakończeniu wojny przynależał do powiatów: bielskiego, wadowickiego, oświęcimskiego - w województwie krakowskim. Od 1975 roku w woj. bielskim, a od 1999 w woj. małopolskim.
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY w Zatorze pod wezwaniem św. Wojciecha i Jerzego wybudowany został ok. 1393 r. w miejscu pierwotnego kościółka romańskiego. Gotyk z elementami neogotyku, murowany z cegły, w dolnych partiach z kamienia. Był kilkakrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1956-73 z częściową przebudową wnętrza. Prezbiterium gotyckie, strop głównego korpusu, filary, chór - współczesne. Wewnątrz liczne cenne pamiątki, m.in. spiżowa chrzcielnica z XV w., zabytkowe dzwony z XV, XVI w., liczne epitafia, fragmenty fresków na ścianach, gotycki ołtarz główny. Obok kościoła sarkofag księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich. W krypcie pod kościołem spoczywają m.in. Anna Potocka - Wąsowiczowa i jej mąż generał St. Wąsowicz - adiutant Napoleona I, Ludwika i Maurycy Potoccy.
PAŁAC. Wybudowany w 1445r., po podzieleniu się księstwa oświęcimskiego pomiędzy trzech braci. Zator przypadł wtedy Wacławowi I, pierwszemu księciu zatorskiemu i stanowił siedzibę książąt zatorskich do 1513 roku, następnie aż do rozbiorów był miejscem urzędowania polskich starostów niegrodowych. Później stanowił własność prywatną rodów możnych. Częściowo przebudowany przez rodzinę Duninów, która dobudowała II piętro pałacu. W 1836r. był restaurowany przez Wąsowiczów i Potockich z częściową przebudową wnętrz i bogatym wystrojem sal wg projektu architekta F.M. Lanciego i wybitnego malarza Filippiego w stylu romantycznego neogotyku. Stał się typową rezydencją magnacką, w której zgromadzono cenne pamiątki narodowe, galerię obrazów, bogatą bibliotekę. Ostatnio, do II wojny światowej, stanowił własność hr. Potockich z linii krzeszowickiej. Obrabowany w czasie wojny, dużym zniszczeniom uległ głównie w latach PRL, gdzie w pięknie zdobionych salach przechowywano zboże, pasze itp. Następnie został gruntownie odrestaurowany przez Instytut Zootechniki w latach 1964-73. Wewnątrz, po obu stronach sieni, znajdują się dwie pary sal - z lewej sala Myśliwska i Złota, z prawej Paprociowa i Bluszczowa. Nazwy sal pochodzą od malowideł i sztukaterii umieszczonych na ścianach. Obok pałacu znajduje się oficyna, w której mieściła się dawna kuchnia pałacowa. Po wojnie przez pewien czas w pałacu mieściła się izba porodowa i szkoła rolnicza.
Warto zobaczyć:
 Układ urbanistyczny rynku w Zatorze o cechach XIV w., przebudowany w 1968 r.,
Kompleksy zatorskich stawów rybnych o średniowiecznej genezie,
z których najciekawszy jest Przeręb,
Dolinę Skawy z pięknymi krajobrazami,
Aleję lipową położoną na trasie Zator-Oświęcim - pomnik przyrody,
Gotycko-renesansowy dwór obronny z XVI w., otoczony parkiem ze starym pomnikowym
starodrzewem we wsi Graboszyce,
Zabytkowy, drewniany kościółek z XVI w. w stylu śląsko - małopolskim pod wezwaniem
św. Andrzeja, znajdujący się na Szlaku Architektury Drewnianej w Graboszycach,
Ślady średniowiecznego grodziska oraz jaz na rzece Skawie w miejscowości Grodzisko,
Ok. 100 stawów doświadczalnych Rybackiego Zakładu Doświadczalnego
oraz malownicze wąwozy lessowe w Laskowej,
Drewniany kościółek z XIX w. w Palczowicach pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła,
Kopiec "Grunwald" usypany przez mieszkańców w 500 rocznicę zwycięstwa
pod Grunwaldem w Rabusiowicach. Został zniszczony przez Niemców,
a później ponownie usypany na Tysiąclecie Państwa Polskiego,
Staropolski dwór barokowy z XVIII w. oraz trzy młyny we wsi Rudze,
Cmentarz katolicki w Zatorze założony w 1784 r.
Stopień wodny na Wiśle w Podolszu, który jest częścią kaskady Górnej Wisły,
"Wilczy Pysk" - zbiór drewnianych rzeźb twórców ludowych
ze Smolic - Kazimiery i Kazimierza Skórskich.
URZĄD MIASTA ZATOR
32-640 Zator, Rynek 10
tel. 033 8412 215, 8412 216, fax. 033 8410 206
e-mail: zator@iap.pl
http://www.zator.iap.pl
|
| |
|
|
